بسمه تعالی

بیماری تب برفکی چیست؟
بیماری تب برفکی (Foot and mouth disease) یک بیماری ویروسی شدید و بسیار مسری در دام است که زیان و آسیب قابل توجهی دارد. این بیماری گاو، گوسفند، بز و سایر نشخوارکنندگان زوج سم را درگیر می کند.
حیواناتی که در شرایط متراکم پرورش می یابند نسبت به سایر گروه ها بیشتر مستعد ابتلا به این بیماری هستند. این بیماری در حیوانات بالغ به ندرت کشنده است، اما اغلب مرگ و میر در حیوانات جوان به خصوص گوساله ها و تلیسه های پرورشی به دلیل میوکاردیت اتفاق می افتد.
FMD با تب و زخم های تاول مانند در زبان و لب ها، در دهان، روی سرپستانک ها و بین سم ها مشخص می شود. این بیماری باعث افت شدید تولید می شود و با اینکه اکثر حیوانات مبتلا بهبود می یابند، این بیماری اغلب آنها را ضعیف و ناتوان می کند و توان تولید را بشدت می کاهد به گونه ای که ارزش اقتصادی دام از بین می رود.

ارگانیسمی که باعث FMD می شود یک آفتوویروس از خانواده Picornaviridae است. هفت سویه اصلی (A، O، C، SAT1، SAT2، SAT3 و (Asia1 وجود دارد که در کشورهای مختلف در سراسر جهان بومی هستند. هر سویه برای ایجاد ایمنی برای حیوان نیاز به واکسن خاصی دارد.
هر هفت سروتیپ در حیات وحش نیز یافت شده‌اند، در نتیجه امکان ابتلای حیوانات وحشی در محیط بیرون از دامداری وجود دارد که ممکن است این حیوانات، بیماری را به دام های اهلی منتقل کنند.
انتقال و انتشار
ویروس تب برفکی در تمام ترشحات حیوانات آلوده یافت می شود. قابل ذکر است، این حیوانات مقدار زیادی ویروس را از طریق این ترشحات آزاد می کنند که می تواند حیوانات دیگر را از طریق راه های تنفسی یا دهانی آلوده کند. جایجایی این ویروس بشدت بوسیله باد انجام می شود و تا چند کیلومتر امکان انتقال دارد.
ویروس ممکن است تا 4 روز قبل از اینکه حیوان علائم بالینی بیماری را نشان دهد در شیر و مایعات بدن از جمله اسپرم، پلاسما، خون وجود داشته باشد.
بیماری FMD ازین جهت دارای اهمیت است که به سهولت از طریق یکی یا همه موارد زیر انتشار می یابد:
حیوانات آلوده تازه وارد گله (حامل ویروس در بزاق، شیر، مایع منی و غیره)؛
بهاربند / ساختمان های آلوده یا وسایل حمل و نقل حیوانات؛
مواد آلوده مانند یونجه، خوراک، آب، شیر یا مواد بیولوژیک که بعنوان ترکیبات و اقلام مورد نیاز، وارد گاوداری می شوند؛
لباس، کفش یا تجهیزات آلوده؛
گوشت آلوده به ویروس یا سایر فرآورده های حیوانی آلوده (ترکیباتی نظیر پودر گوشت دامی اگر به صورت خام یا نادرست پخته شده به حیوانات داده شود. البته در گاو شیری از پودر گوشت طیوری استفاده می شود و فقط در صورت تقلب در تولید، امکان چنین آلودگی وجود دارد).
حیواناتی که از عفونت بهبود یافته اند ممکن است گاهی حامل ویروس باشند و شروع کننده شیوع جدید بیماری باشند. لازم به ذکر است افرادی که بین دامداری های مختلف تردد دارند و یا در محل زندگی خود، دام هایی را بصورت سنتی نگهداری می کنند، ممکن است سبب انتقال این از مجموعه های صنعتی به دام های خود و یا بالعکس باشند.
خطر سلامت عمومی برای انسان
تب برفکی به راحتی به انسان منتقل نمی شود و خطری برای سلامت عمومی نیست.
علائم بالینی
شدت علائم بالینی به سویه ویروس، دوز مواجهه، سن و گونه حیوان و ایمنی میزبان بستگی دارد. در جمعیت های مستعد، شدت ابتلا می تواند به 100 درصد برسد و همه گله را درگیر کند. مرگ و میر به طور کلی در حیوانات بالغ کم است (1-5٪)، اما در گوساله های جوان، (20٪ یا بالاتر) بیشتر است. دوره کمون 2-14 روز است.
علائم بالینی می تواند از علائم خفیف یا غیر ظاهری تا شدید متغیر باشد: این علائم در گاوهایی که در شرایط متراکم پرورش می یابند شدیدتر است.
علامت بالینی شامل بروز تاول (یا وزیکول) روی بینی، زبان یا لب‌ها، داخل حفره دهان، بین سم ها، بالای سم‌ها، روی سرپستانک‌ها و در نقاط مختلف روی پوست است. تاول های پاره شده می تواند منجر به لنگش شدید و بی میلی به حرکت شود. معمولاً تاول‌ها در عرض 7 روز بهبود می‌یابند (گاهی اوقات طولانی‌تر)، اما عوارضی مانند عفونت باکتریایی ثانویه در تاول‌های باز نیز ممکن است رخ دهد.
سایر علائم شایع عبارتند از تب، افسردگی، ترشح بیش از حد بزاق، از دست دادن اشتها، کاهش وزن، تاخیر در رشد و کاهش تولید شیر که می تواند حتی پس از بهبودی نیز ادامه یابد. گزارش شده است که حیوانات مبتلا به حالت مزمن به طور کلی 80 درصد کاهش تولید شیر دارند.
مرگ ممکن است قبل از ایجاد تاول به دلیل میوکاردیت چند کانونی بصورت ناگهانی رخ دهد که این حالت در دام های جوان پس از کالبد گشایی با شاخصه Tiger heart قابل تشخیص است. ( tiger heart حالتی است که در آن رگه های سفید رنگی روی بافت قلبی ایجاد می شود).

تشخیص
ممکن است بر اساس علائم بالینی به این بیماری مشکوک شوید. با این حال، FMD را نمی توان از نظر بالینی از سایر بیماری های تاولی، مانند بیماری تاول خوکی، استوماتیت تاولی و اگزانتم تاولی متمایز کرد.
بنابراین تأیید هر مورد مشکوک تب برفکی از طریق آزمایشات آزمایشگاهی یک موضوع فوری است.
پیشگیری و کنترل
اقدامات اولیه شرح داده شده در استراتژی جهانی کنترل بیماری تب برفکی، وجود سیستم های تشخیص زودهنگام و هشدار و اجرای نظارت موثر مطابق با دستورالعمل های ویژه است.
اجرای استراتژی کنترل FMD از کشوری به کشور دیگر متفاوت است و به وضعیت اپیدمیولوژیک بیماری بستگی دارد:
به طور کلی، برای صاحبان و تولیدکنندگان دام ضروری است که اقدامات ایمنی زیستی سالم را برای جلوگیری از ورود و گسترش ویروس حفظ کنند.
اقداماتی که در سطح مزرعه توصیه می شود عبارتند از:
کنترل دسترسی افراد متفرقه به دام و تجهیزات دامداری؛
ورود کنترل شده حیوانات جدید به گله های موجود؛
تمیز کردن و ضد عفونی منظم بهاربندهای دام، ساختمان ها، وسایل نقلیه و تجهیزات؛
شعله دهی بهاربند، محل های استراحت دام، آخورها و آبشخورها؛
شعله دهی و ضدعفونی محل های تردد دام از جمله راهروهای شیردوش؛
نظارت و گزارش بیماری؛
دفع مناسب کود دامداری و لاشه مرده.
برنامه‌ریزی اضطراری برای شیوع‌های بالقوه:
معدوم سازی تمام حیوانات آلوده، وسایل مورد استفاده برای حیوانات بهبود یافته و حساس به FMD؛
دفع مناسب لاشه و تمام محصولات حیوانی؛
نظارت و ردیابی دام های بالقوه آلوده یا در معرض آلودگی.
قرنطینه و کنترل شدید تردد دام، تجهیزات، وسایل نقلیه.
ضدعفونی کامل محل آلوده و کلیه مواد آلوده (وسایل، ماشین، لباس و غیره).

استفاده از واکسیناسیون
بسته به وضعیت تب برفکی، استراتژی های واکسیناسیون را می توان برای دستیابی به پوشش انبوه یا هدف قرار دادن زیر جمعیت ها یا مناطق خاص طراحی کرد. برنامه‌های واکسیناسیون که در یک جمعیت هدف انجام می‌شوند باید چندین معیار حیاتی را داشته باشند، به طور عمده:
پوشش باید حداقل 80٪ باشد. ذکر این نکته در اینجا ضروری است که واکسیناسیون فقط می تواند 70 درصد ایمنی گله ای ایجاد کند و در صورت بالا بودن حدت ویروس و یا وجود سروتیپ های گوناگون، امکان ابتلا حتی بعد از واکسیناسیون وجود دارد.
اجرای برنامه واکسیناسیون باید در کوتاه ترین زمان ممکن تکمیل شوند.
واکسیناسیون باید طوری برنامه ریزی شود که امکان تداخل ایمنی مادر را فراهم کند.
واکسن ها باید در دوز صحیح و از راه صحیح تجویز شوند.
واکسن های مورد استفاده باید استانداردهای قدرت و ایمنی WOAH (World Organisation for Animal Health) را داشته باشند و سویه یا سویه های موجود در واکسن باید از نظر آنتی ژنی با بیماری ایجاد شده در منطقه و یا بر اساس سویه غالب منطقه مطابقت داشته باشد.
استفاده از واکسن‌های ویروس غیرفعال مهم است، زیرا ویروس غیرفعال توانایی تکثیر در حیوانات واکسینه شده را ندارد. استفاده از واکسن‌های ویروس زنده به دلیل خطر بازگشت به بیماری‌زایی قابل قبول نیست و دارای ریسک بالایی است ولی در شرایط خاص با نظر دامپزشک مجموعه، قابل استفاده است.
واکسیناسیون می تواند در یک استراتژی کنترل موثر برای FMD نقش داشته باشد.

توزیع جغرافیایی
بیماری تب برفکی در چندین بخش آسیا و در بیشتر آفریقا و خاورمیانه بومی است. در آمریکای لاتین، اکثر کشورها منطقه بندی را اعمال می کنند و به عنوان عاری از FMD شناخته می شوند.
استرالیا، نیوزیلند، اندونزی، آمریکای مرکزی و شمالی و قاره اروپای غربی در حال حاضر عاری از FMD هستند. با این حال، FMD یک بیماری حیوانی فرا مرزی است که می‌تواند به صورت پراکنده در هر منطقه آزاد رخ دهد.

گردآورنده و مترجم: جناب آقای دکتر علیرضا خادمی